Często uznaje się, że dzieła sztuki ludowej, takie jak melodie czy teksty ludowych piosenek, choreografie tańców tradycyjnych lub wzory graficzne, są „niczyje”, a więc nie podlegają ochronie prawnoautorskiej. W konsekwencji na przykład twórcy reklam wykorzystują do promocji produktów charakterystyczne wzornictwo lub wycinanki. Nie zawsze jednak takie działania są zgodne z prawem.
Kiedy potrzebna zgoda
Tradycyjne wzory, melodie, a także utwory plastyczne, takie jak łowickie wycinanki lub origami, w odniesieniu do których istnieją problemy ze zidentyfikowaniem autora lub czasu ich powstania, stanowią dziedzictwo kulturowe danej grupy społecznej lub danego kraju. Faktycznie, z reguły nie będą one chronione prawami autorskimi. Dopiero wykonanie tego typu dzieł, na przykład zaśpiewanie piosenki, będzie chronione jako tzw. artystyczne wykonanie w rozumieniu art. 85 ust. 1 ustawy o prawie autorskim lub prawach pokrewnych. W praktyce oznacza to, że reklamodawcy mogą wykorzystać tradycyjną melodię ludową lub motywy graficzne, jeżeli ich wykonanie powstało specjalnie na potrzeby reklamy.
Nieco inaczej sytuacja przedstawia się, gdy twórca ludowy jest znany, a jego dzieła - charakterystyczne i oryginalne. Wówczas ich wykorzystanie do celów komercyjnych możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu zgody autora.
W 2011 roku Sąd Najwyższy rozpoznawał sprawę zainicjowaną przez Helenę Miazek, znaną twórczynię łowickich wycinanek, która na opakowaniach czekoladek znanego producenta dostrzegła elementy swoich dzieł. W toku postępowania wypowiadał się biegły etnograf, który stwierdził, że faktycznie na rysunkach umieszczonych na etykietach można rozpoznać twórczą rękę pani Miazek. Producent czekolady bronił się argumentując, że plastyczka, której zlecono wykonanie etykiet, inspirowała się wycinankami innego twórcy ludowego. Uzasadnienie orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczyło przede wszystkim kwestii proceduralnych, Sąd potwierdził jednak, że „anonimowe dzieła folklorystyczne zasadniczo nie stanowią utworów prawnie chronionych” oraz że „dozwolone jest zarówno swobodne rozpowszechnianie dzieł folkloru, jak i tworzenie oraz eksploatowanie opartych na takich dziełach przeróbek i adaptacji. Nie dotyczy to tych utworów sztuki ludowej, w odniesieniu do których można oznaczyć osobę twórcy, a dziełu przypisać indywidualny, twórczy charakter”.
Ciekawym przykładem dzieł sztuki ludowej są figurki origami. Niektóre z nich zostały wykonane w oparciu o tradycyjne wzory, znane od ponad tysiąca lat. Inne z kolei są autorskimi pomysłami znanych twórców np. papuga Shunichi Ashimura czy słoń Satoshi Kamiya). Te pierwsze mieszczą się w kategoriach dzieł sztuki ludowej i zasadniczo nie podlegają ochronie prawnoautorskiej ochronie może podlegać ewentualnie już złożona figurka). Te drugie z kolei zostały wykonane tradycyjną techniką składania papieru, jednak sam wzór jest na tyle oryginalny, że nie zalicza się do ludowego dziedzictwa i z punktu widzenia praw autorskich należy na nie patrzeć jak na „zwykłe” utwory.
Opracowania i inspiracje
We wspomnianym orzeczeniu Sąd odnosił się do przeróbek i adaptacji dzieł sztuki ludowej. Warto wyjaśnić, że na gruncie prawa autorskiego wyróżnia się trzy kategorie utworów:
- w pełni samoistne, nieinspirowane cudzym dziełem,
- samoistne, ale inspirowane,
- niesamoistne, w tym opracowania.
Dzieła twórców ludowych – znanych lub anonimowych - będą zwykle samoistnymi utworami. Jednak na ich podstawie mogą powstać nowe utwory, na przykład na podstawie łowickiej wycinanki może powstać grafika komputerowa. Zostanie ona zakwalifikowana jako opracowanie dzieła. Opracowanie stanowi rezultat twórczości dwóch osób: autora utworu pierwotnego twórcy ludowego) i autora opracowania np. grafika zatrudnionego przez reklamodawcę). Autor opracowania oddaje w swoim dziele intelektualne i estetyczne wartości oryginału, a jednocześnie zawiera własny wkład – twórczo przekształca dzieło pierwotne. Przedmiotem opracowania może być całe cudze dzieło lub jego fragment. Znaczenie ma okoliczność przejęcia twórczych elementów dzieła pierwotnego, a nie stosunek ilościowy. Do powstania opracowania prowadzi często przeniesienie na inną technikę artystyczną.
W konsekwencji sama grafika będzie utworem podlegającym ochronie prawnoautorskiej, ale jej komercyjne zastosowanie będzie możliwe wyłącznie za zgodą autora pierwotnego dzieła. Twórca grafiki, jako twórca zależny, powinien posiadać zezwolenie na rozporządzenie i korzystanie ze stworzonego przez siebie opracowania, powinien również wskazywać twórcę i tytuł pierwotnego utworu art. 2 ust. 2 i 5 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Niedopełnienie obowiązku uzyskania zgody skutkować będzie bezprawnością korzystania i groźbą roszczeń z tytułu naruszenia.
Opracowanie należy odróżnić od utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem. Utwory inspirowane powstają w ramach swobodnego użytkowania cudzych dzieł i nie podlegają rygorom określonym w odniesieniu do utworów zależnych opracowań) – stanowią samodzielne utwory.
W praktyce niezwykle trudno ocenić, czy mamy do czynienia z dziełem inspirowanym, czy opracowaniem. Jako klarowny przykład dzieła inspirowanego można podać napisany na potrzeby reklamodawcy utwór muzyczny zatytułowany „Łowickie wycinanki”. Natomiast w przypadku utworów należących do tej samej dziedziny np. utworów plastycznych, takich jak wycinanki i grafika komputerowa) istnieje wysokie ryzyko przekroczenia granicy twórczości zależnej. Odróżnienie, czy dany utwór był tylko zainspirowany dziełem znanego twórcy ludowego, czy też jego opracowaniem, może być niezwykle trudne, a w razie sporu oceny będą dokonywali biegli etnografowie i plastycy.
Podsumowanie
- Komercyjne wykorzystanie dzieł sztuki ludowej jest całkowicie dozwolone, jeżeli dotyczy tradycyjnych folklorystycznych utworów, których autorzy pozostają nieustaleni albo ich prawa wygasły ze względu na upływ czasu, a wykonanie dzieła powstało specjalnie na potrzeby np. reklamy.
- Jeżeli twórca ludowy jest możliwy do zidentyfikowania, wykorzystanie jego utworu lub choćby opracowania takiego utworu będzie wymagało zgody twórcy.
- Dzieła sztuki ludowej, nawet takie, których twórcy są znani, mogą posłużyć jako inspiracja do stworzenia nowych, oryginalnych utworów, a te z kolei mogą być wówczas swobodnie wykorzystywane.
Masz pytania dotyczące tematu artykułu? Skontaktuj się z autorem.
Natalia Zawadzka
Adwokat
natalia.zawadzka@lubasziwspolnicy.pl
